علیرضا معاف در گفت وگو با محفل:
نمایشگاه کتاب دماسنج فرهنگی کشور است
به گزارش محفل، معاون سابق قرآن و عترت وزارت ارشاد اظهار داشت: در روایات معصومین نکات بسیاری در تمجید و تجلیل از کتاب و کتاب خوانی و نوشتن و نگارش داریم که همگی بر اهمیت و اولویت این مقوله راهبردی تاکید دارد.
خبرگزاری مهر - دین و اندیشه- سمانه نوری زاده قصری: سی و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران از چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت شروع شد که تا روز ۲۹ اردیبهشت ادامه دارد. سی و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران هر روز از ساعت ۱۰ تا ۲۰ در محل مصلای امام خمینی (ره) تهران برپاست. در این ایام بیشتر از زمان های دیگر در طول سخن از کتاب، کتابخوانی و سرانه مطالعه مردم به میان می آید.
در همین راستا با علیرضا معاف معاون سابق قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیر بنیاد بین المللی یاسین در مورد برگزاری چنین رویداد فرهنگی کشور به گفتگو نشستیم که در ادامه می خوانید:
*آیا میتوان اظهار داشت که امروزه هنوز هم کتاب مثل سینما یا دیگر محصولات فرهنگی و هنری مورد توجه مردم است؟
به صورت کلی باید بگویم شور و نشاط اجتماعی، شکوه و رونق مردمی و همبستگی فرهنگی اصلی ترین تصویر بازنمایی شده و بازتاب یافته از رخدادها و رویدادهای فرهنگی، جشنواره های هنری و نمایشگاه های فرهنگی یکی دو سال گذشته در کشور است. همیشه گرایش و علاقه مردم به امور دینی، فرهنگی و معرفتی مسئله مورد بحث محافل فکری و رسانه ای بوده اما در دوران پسا اغتشاشات ۱۴۰۱، این مسئله، جدی تر مورد توجه قرار گرفته است و فرامتنیت و بینامتنیت جشنواره های فیلم، تئاتر، موسیقی، شعر و تجسمی فجر و نمایشگاه بین المللی قرآن کریم و نمایشگاه بین المللی کتاب از متن آنها مهم تر شده است؛ آن فرامتن، گرایش و کشش و علاقه و علقه توده های مردم به اتفاقات بزرگ فرهنگی و هنری و دینی و معرفتی کشور است. دقیقا در زمان و زمانه و زمین و زمینه ای که جماعتی به دروغ اصرار دارند مردم را ناراحت، عصبانی، افسرده، غمزده و بی تفاوت نشان دهند، بی نظیرترین، شادترین، شلوغ ترین و مردمی ترین صحنه های حضور فرهنگی و دینی مردم درحال رخ دادن است. خوب است که جامعه شناسان پیرامون دلالت های اجتماعی این حضورهای میلیونی هم گفتگو کنند.
اما به صورت ویژه در مورد نمایشگاه کتاب، کتاب و کتاب خوانی باید گفت اردیبهشت که حقیقتاً بهشت ماه های سال است، در ایران و تهران، بهشت دیگری برای کتاب دوست ها، کتاب خوان ها و کتاب بازها برگزار می شود و نمایشگاه بین المللی کتاب تهران همچون باغستان و نهالستانی می شود که مشتاقان و مریدان کتاب در باغی از انواع کتاب های فلسفی، هنری، سیاسی و اجتماعی از بوی بهارنارنج کاغذ سرخوش و مست و مسرور و مبتهج می شوند و وقتی کتابی را ورق می زنند و در دالان های نمایشگاه کتاب تهران در جستجوی گمشده فکری خود قدم می زنند؛ میوه‌ی مطبوع فکری خویش را می یابند و حقیقتاً میتوان اظهار داشت که الکتب بساتین العلماء در نمایشگاه کتاب معنا می شود. نمایشگاه کتاب بهانه ای است تا از کتاب و قلم بگوییم و بنویسیم و در اهمیت بالای این اتفاق بزرگ فرهنگی سخن بگوییم.
*به نظر می آید کمی عجیب است در دنیای رسانه زده و بشدت دیجیتال امروزی، شاهد این حجم استقبال از کتاب کاغذی هستیم. شاید برخی مطرح کنند که علل غیر فرهنگی و خارج از علاقه به کتاب خوانی در این ماجرا دخیل باشد؛ از نظر شما دلیل این اتفاق چیست؟
ماجرا به ماهیت نوشتن و ذات کتاب بر می گردد. نعمت نوشتن اگر نبود، علم هم نبود، ارتباطات نبود، مفاهمه بین انسان ها نبود، فلسفه نبود، تاریخ نبود، تمدن ها نبودند، تجربه نبود، قصه نبود، هنر نبود، سینما نبود و دنیای بی انتهای عقل و فکر و ذهن و خیال انسان ها راهی برای بروز و ظهور و تجلی پیدا نمی کرد و اگر نوشتن نبود، کتاب هم نبود؛ این مخلوق زیبا، شیرین، جذاب و دوست داشتنی و یار مهربان و باوفای انسان.
به نظرم «کتاب» یکی از زیباترین و جذابترین پدیده های هستی است و «نوشتن» یکی از بزرگترین و مهم ترین نعمتهایی است که خداوند در اختیار بندگانش قرار داده است. شاید پس از نعمت «کلام»، «بیان» و «سخن گفتن»، نعمت «نوشتن»، «بنان» و «قلم» مهم ترین نعمتی باشد که خدا به انسان هدیه داده است. دو تعبیر قرآنی و جذاب خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ در شروع سوره الرحمان که تعلیم بیان را در کنار خلقت انسان قرار داده و اشاره به قلم در آیه الذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ در شروع سوره علق اهمیت و بزرگی این دو نعمت الهی را نشان داده است. هرچند اهل علم، تقدم نزولی علم بالقلم بر علمه البیان را بر فضیلت نوشتن بر گفتن برداشت کرده اند.
«سخن»، «گفتار» و «کلام» جز با به تصویر کشیدن کلمه بر صفحات کتاب و جز با نوشتن و نگاشتن و ثبت کردن و نگارش، ماندگار و مانا و پایا و پویا و زایا نمی گردد. عقل نظریه پرداز و نقاد فیلسوف؛ قلب پرتلاطم و مواج عالِم و ذهن جوال نویسنده ادیب و خیال بلندپرواز شاعر، جز با نوشتن آرام و قرار نمی گیرد که حضرت امام صادق ضد السلام فرمودند: القَلبُ یَتَّکِلُ علَی الکِتابَةِ دل با نوشتن آرام می گیرد. کتاب اگر نبود، قدر و مرتبه عقل حکماً و بلندی روح عرفا و عمق اندیشه علما معلوم نبود. امیرالمومنین می فرمایند: کِتاب ُالمَرءِ مِعیارُ فَضلِهِ و مِسبارُ نُبلِهِ؛ نوشته انسان، معیار فضل او و ژرفاسنج هوش اوست.
*آیا کتاب توان رقابت با پدیده های دیجیتال عصر امروز در جذب مخاطب را دارد؟
در علوم ارتباطات اجتماعی بحث دامنه داری وجود دارد که با تولد یک رسانه جدید، تکلیف رسانه های سابق چه می شود؟ آیا ظهور یک رسانه فراگیر، به حذف و خاموشی رسانه های سابق منجر می شود؟ علیرغم تصور اولیه برخی اندیشمندان و متفکران عصر جدید، با قدرت گرفتن دنیای دیجیتال و فضای مجازی، نه تنها کتاب از عرصه زندگی انسان ها حذف نشد که روزبروز بر تعداد و تنوع کتاب های دنیا افزوده گردید و کتاب جایگاه خویش را حفظ کرد. علل مانایی، پویایی و زایایی کتاب را باید به بحث نشست و بررسی کرد و به این سؤال مهم جواب داد که چرا کتاب و آثار قلمی ماندگار و جاویدند.
همینجا خوب است به نکته ای ظریف اشاره کنم که هر چند از بدیهیات و اولیات مسلمانی ماست اما کمتر به آن توجه کرده ایم؛ در بزرگی، ماندگاری و اهمیت کتاب همین بس که معجزه جاویدان پیامبر خاتم، یک کتاب است. کتابی که در آن خداوند با انسان سخن گفته است، کتابی که خالق قدیر و رحیم ما در متن نورانی آن به «قلم» و به «نوشتن» قسم خورده است. در همان نخستین آیاتی که بر پیامبر اعظم نازل شده، خداوند خویش را این گونه معرفی می کند: الذی علّم بالقلم. اهمیت نوشتن و علم به قدری است که خداوند بعد از بیان مسئله خلقت و آفرینش، به قلم اشاره می کند. در قیامت هم کارنامه و نتیجه عمل انسان ها را خداوند بعنوان «کتاب» معرفی می کند. هاءم اقرؤوا کتابیه. و هر انسانی را میتوان یک کتاب مجسم دانست.
*یعنی می فرمایید تداوم استقبال از کتاب، ریشه در دین و فرهنگ مردم دارد؟
اولاً عرض کردم ریشه در ذات و جنس خود کتاب دارد که قابلیت جاودانه شدن دارد و اگر چنین قابلیتی نداشت، خداوند آخرین معجزه خویش را در چارچوب یک کتاب نمی فرستاد؛ ثانیاً بله؛ در فرهنگ و دین هم ریشه دارد. از بس توجه به علم و کتاب و نوشتن در متن قرآن و آموزه های دینی ما و سایر ادیان آسمانی وجود دارد. مرحوم علامه طباطبایی ذیل آیات ابتدایی سوره مبارکه قلم می فرماید منظور از «قلم»، مطلق «قلم»، و مطلق هر نوشته ای است که با قلم نوشته می شود؛ و از این جهت این سوگند را یاد کرده که «قلم» و «نوشته»، از عظیم ترین نعمت های الهی است که خدای تعالی بشر را به آن هدایت کرده و نتیجه می گیرند که «قلم» و «نوشتن» هم در عظمت، دست کمی از «کلام» ندارد. سایر مفسران قرآن هم نگاه جالبی به قلم و کتاب و کتابت دارند؛ در تفسیر نمونه هم ذیل آیات ابتدایی سوره مبارکه علق مباحث زیبایی مطرح گردیده است. مرحوم علامه طبرسی مفسر شهیر قرآن هم در تفسیر فاخر مجمع البیان بیان را به دو دسته تقسیم می کند بیان زبان و بیان قلم؛ و می فرماید بیان زبان با گذشت زمان کهنه می شود و از بین می رود، ولی بیان قلم ها تا ابد باقی است!
این گزاره همچون اغلاط مشهور و رایج در میان ماست که می گویند سرانه مطالعه مردم ایران خیلی پایین است یا مثلا یک دقیقه است! این حرف صرفا یک ادعاست که مبنای آماری و علمی دقیقی ندارد
در روایات معصومین هم نکات بسیاری در تمجید و تجلیل از کتاب و کتاب خوانی و کتاب دوستی و نوشتن و نگارش داریم که همگی بر اهمیت و اولویت این مقوله راهبردی در کارهای فرهنگی و دینی تاکید می کنند. مرور این احادیث مهم و تحلیل خانواده حدیث کتاب و کتابت، لزوم امروز کارهای فرهنگی و فکری کشور ما و نخبگان ماست.
*اگر استقبال از کتاب خوب است و دلیلش هم ریشه در خود کتاب و علاقه به کتاب خوانی دارد، پس چرا آمارهایی که از سرانه مطالعه و کتاب خوانی در کشور ما بعضاً داده می شود پایین است؟
این گزاره هم همچون اغلاط مشهور و رایج در میان ماست که می گویند سرانه مطالعه مردم ایران خیلی پایین است یا مثلا یک دقیقه است! این حرف صرفا یک ادعاست که مبنای آماری و علمی دقیقی ندارد. اساساً یکی از برکات نمایشگاه کتاب تهران پاسخ عملی به شبهه بی توجهی مردم ایران به کتاب و کتابخوانی است. جماعتی به سهو یا به عمد اصرار دارند، مردم ایران را غریبه با کتاب و بیگانه با مطالعه معرفی کنند و با عرضه آمارهای اشتباه و مقایسه های بی مبنا از سرانه مطالعه، مستمراً مردم ایران را به خاطر کم مطالعه کردن شماتت کنند، در حالیکه آمارهای دقیق و مقایسه های فنی با آمارهای دنیا نشان داده است سرانه مطالعه مردم ایران نسبت به میانگین دنیا سرانه مطلوبی است و ذوق و سوق و شوق ایرانیان به خرید کتاب، تصویر ثابت هر ساله نمایشگاه کتاب برای هر بیننده منصفی است.
*چرا باید استقبال مردمی از نمایشگاه کتاب را نشانه رونق وضعیت کتاب در کشور بدانیم؟
ببینید تا اینجا روشن شد که هم استقبال مردم از نمایشگاه کتاب خوب است هم مردم ما حد مطلوبی از کتابخوانی را دارا هستند؛ طبیعتاً وقتی استقبال خوب است یعنی عرضه هم خوب است، تنوع و تکثر در عرضه هم خوب است که توانسته همه یا اغلب سلایق را پوشش بدهد؛ عرضه کتاب وقتی مطلوب باشد یعنی وضعیت کلان نشر در شرایط خوبی است. نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بدون شک یکی از بزرگترین و پر رونق ترین نمایشگاه های کتاب دنیاست، هر سال به مدت ۱۰ روز به محل جشن کتاب خوان ها، کتاب بازها و کتاب دان ها در تهران تبدیل می شود و شگفتانه های عرصه نشر و به روزترین آثار را به مردم عرضه می کند. ده روزی که میتوان آنرا دهه رفاقت توده های مردم با کتاب و قلم نامید.
علاوه بر همه اینها به هر حال نمایشگاه کتاب تهران، یک ویترین بزرگ از جریان نشر کشور است؛ جریانی که در طول سال زنده، پویا و فعال است و اگر اینچنین نباشد نمی تواند در نمایشگاه کتاب حضور جدی و اثرگذار داشته باشد.
*آیا این نگاه مثبت به نمایشگاه، باعث عدم توجه به رفع ضعف ها و معایب نشر کتاب نمی شود؟
به نکته دقیقی اشاره فرمودید؛ اتفاقاً معتقدم وضعیت نمایشگاه کتاب، تابلو و نشانه ای از کل وضعیت نشر و چه بسا وضعیت فرهنگی کشور است. نقاط مثبت، غفلت ها، قوت ها، صدمه ها، ضعف ها و در مجموع نبض جریان نشر بعنوان یکی از مهم ترین عرصه های فرهنگ را میتوان با مطالعه میدانی و دقیق نمایشگاه کتاب به دست آورد. نمایشگاه کتاب یک ویترین یا به تعبیری یک پلان از وضعیت فرهنگی است که اندیشمندان، تصمیم گیران و مدیران فرهنگی کشور می توانند از این فرصت ده روزه استفاده نمایند و در متن و حاشیه‌ی آخرین و بروزترین رویه ها و روال ها و روندهای جریان نشر قرار بگیرند. در واقع نمایشگاه کتاب، بارومتر و دماسنج فرهنگی کشور است و رهیافت های مهمی از ذهنیات مردم به متولیان امور می دهد و بهترین فرصت برای متولیان فرهنگی است.
این درست است که نباید خوش بینانه و سرخوشانه به استقبال مردم از نمایشگاه نگاه کرد اما از آن طرف نباید بدبینانه، تنگ نظرانه و کوته نگرانه هم شرایط را تحلیل کرد. مثلا سالهاست که برخی جریانات در فضاسازی رسانه ای مدعی برخورد و سرکوب و سانسور و ممیزی غیر منطقی جمهوری اسلامی در زمینه نشر بخصوص در دوره هایی که دولت انقلاب سر کار باشد، هستند؛ در صورتیکه برای رد این ادعا کافی است به همین استقبال سلایق مختلف مردم از نمایشگاه کتاب استناد کرد. تنوع، تکثر و تعدد ناشران و تولیدات مکتوب از جریانات فکری متفاوت و بعضاً متضاد در یک مکان و زمان در مرکز تهران، نشانه سماحت و سعه صدر و آزاد اندیشی نظام جمهوری اسلامی در پذیرش کثرات فرهنگی و زمینه سازی عملی نظام برای فضای تعاطی افکار و تضارب آرا در کشور است که در عملیات روانی و رسانه ای دشمن به طریق وارونه ای جلوه داده می شود.
*شما چه ایده یا پیشنهادی برای تحول و ارتقای نمایشگاه کتاب دارید؟
اجازه دهید پاسخ این سوال را با عنایت به تجربه و سابقه خودم در برگزاری چندین دوره نمایشگاه بین المللی قرآن و همزمان همکاری مستقیم در برگزاری نمایشگاه کتاب، با این زاویه نگاه مطرح کنم که نمایشگاه های بین المللی قرآن و بین المللی کتاب که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متولی برگزاری آنهاست، به منزله دو بال یا دو رویداد جریان ساز فرهنگی می توانند مکمل و متمم یکدیگر عمل کنند و اتفاقاً قرابت و نزدیکی معنایی ویژه ای هم با هم دارند از آنجائیکه قرآن، یک کتاب و کتاب زندگی و هدایت و حکومت است. اگر نمایشگاه قرآن تفریحگاه دینی و تفرجگاه معنوی خانواده هاست نمایشگاه کتاب می تواند و باید یک پارک فرهنگی و فرصت معرفتی و فکری برای خانواده ها باشد. توجه به مخرج مشترک ها و مضرب مشترک های این دو رویداد جذاب فرهنگی می تواند برای سالهای پیش رو، نقطه عزیمت برنامه ریزی های راهبردی در جهت نگاه منظومه ای به ساحت فرهنگ و تعامل بین عرصه ای در ساحت فعالیتهای فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشد. اگر با نگاه پدیدارشناختی به نمایشگاه کتاب بنگریم با پدیده اجتماعی متفاوت و قابل مطالعه ای روبرو می باشیم. ان شاءالله سال جاری هم نمایشگاه کتاب تهران مجدداً کام همه دوستان و دوست داران و عاشقان کتاب را شیرین خواهد نمود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب