عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی :
آیت الله طالقانی معتقد بود معارف سیاسی قرآن جاودانه است
محفل: به گزارش محفل، حجت الاسلام محمد عابدی اظهار داشت: آیت الله طالقانی یکی از اشکالات برخی گروههای تفسیری را ناکام گذاشتن آیات از نقش هدایتی در حیات اجتماعی و سیاسی و جلب التفات مسلمانان به وظایف روز می داند.
خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه - عصمت علی آبادی: تفسیر قرآن کریم، با پذیرش گروهی از پیش فرض ها (مبناها) سامان می یابد و توجه به این مبناها، باید و نبایدهایی (الزامات و اصول) را برای مفسر پیش می کشد و در نهایت این الزامات نیز قواعدی را برای طی مسیر فهم و تفسیر قرآن، پیش پای مفسر می گذارد؛ از این منظر، در «تفسیر سیاسی» که مفسر در پی دستیابی به آموزه های قرآن کریم با گرایش به حیات سیاسی بشر است، با سه موضوع مبانی، اصول و قواعد رو به رو خواهد شد. که در اینجا در رویارویی با این عناوین، این پرسش پیش می آید که وقتی مفسر می خواهد با رویکرد و گرایش سیاسی به تفسیر بپردازد، همان مبانی و اصول عام تفسیری، برای فهم و تفسیر سیاسی نیز کفایت می کند یا گرایش سیاسی وی، مقتضی برخورداری از مبانی خاص و اصول ویژه ای در کنار مبانی و اصول عام و مشترک تفسیری است، و به دیگر بیان مفسر سیاسی با این پرسش مواجه می باشد که رویکرد سیاسی اش در این موارد تأثیرگذار است یا فاقد اثر است.
قرآن کریم منبع جهان بینی هستی شناسی، خداشناسی، انسان شناسی و.... و مصدر اندیشه های مبنایی مسلمانان است و «تفسیر قرآن کریم» وسیله دستیابی به فهم روشمند و معتبر از تشریع الهی در حوزه های فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است؛ البته کشف گزاره ها و سامانه های سیاسی قرآن نیاز به روش دارد و بدون تفسیری روشمند، و دارای ارزش معرفتی معتبر، نمی توان به فهمی متقن از آموزه های مبنایی آن در گستره سیاسی و اجتماعی امیدوار بود، بدین سبب لازم است مبانی و اصول چنین تفسیری ارائه شود؛ البته در مرحله نهایی، قواعد تفسیر سیاسی نیز باید مبتنی بر آن اصول، تولید و تفسیر سیاسیِ قاعده مند و روشمند ارائه شود؛ تفسیری که بتواند اعتبار و حجیت لازم را داشته باشد. اهمیت این مسئله زمانی روشن می شود که به موارد مختلفی از تفسیرهای مادی گرایانه از قرآن اشاره شود که حاصل فقر مبانی و اصول مشخص و معتبر است. از متاخرین، شهید مطهری به خوبی متوجه این مشکل شده و با ذکر مبانی و برخی اصول، انتقادهای شدیدی به برداشت های سیاسی چنین گروه هایی وارد کرده است.
بر همین اساس بمناسبت سالروز رحلت آیت الله سید محمود طالقانی با حجت الاسلام محمد عابدی استادیار گروه قرآن شناسی پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نویسنده کتاب مبانی و اصول تفسیر سیاسی در حوزه برخی مبادی و مبناهای تفسیر سیاسی که آیت الله طالقانی به گفتگو پرداختیم که حاصل آنرا در ادامه می خوانید:
*مبادی تفسیر سیاسی قرآن کریم کدام است؟
مبادی تفسیر سیاسی متنوع هستند مانند امکان تفسیر سیاسی، مشروعیت آن، ضرورت تفسیر سیاسی و… ازاین رو به نظر می آید یکی از مهم ترین مبادی تفسیر سیاسی که عموم مفسران قرآن گرا به آن توجه داشتند و در آثار آیت الله طالقانی نیز می توان آنرا یافت، «ظرفیت ظاهری و باطنی، سطوح معنایی، و جری و تطبیقی آیات» است. برای اینکه می دانیم که قرآن و آیات اجتماعی و سیاسی اش ظاهر و باطن دارد و جری و تطبیق در آن جاری است. علیرغم این ظرفیت، تعمیم پذیری عبارات و مدالیل سیاسی عصر نزول به عصر حاضر ممکن خواهد بود. ظرفیت بطن و سطوح معنایی قرآن، توان پاسخگوی آن به نیازهای بشری در دوران مختلف را به اثبات می رساند. امام صادق (ع) درباره ی حدیث نبوی «ما فی القرآن آیة الا و لها ظهر و بطن »، فرمود: «ظَهر همان مورد نزول آیه است و بطن تأویل آن، برخی در گذشته اتفاق افتاده و برخی هنوز نیامده است. قرآن مانند آفتاب و ماه در جریان است....».
*این مطلب را می توانید بصورت مصداقی بیان کنید؟
بله. برای مثال آیت الله طالقانی با تعمیم «حکومت طاغوتی» به «حکومت استبدادی»، توضیح می دهد که طاغوت به مفهوم لغوی و وسیع، هر خودخواه و سرکش بر اندیشه و آزادی و حق خلق است. وی چون در پی تحول جامعه و درمان ادامه استبداد در ایران بود، دلیلهای جامعه شناختی این پدیده جهل ملت به وظایف و حقوق، تبلیغ و القای شاه پرستی و تقدیس او؛ اختلافات دینی و سیاسی؛ قهر و ایجاد وحشت؛ استبداد طبقاتی را نیز با توجه و استفاده از آیات تبیین می کند.
در تفسیر آیه ۲۵۷ بقره به طرح تقابل «ولایت طاغوت» با «ولایت الهی» می پردازد و توضیح می دهد در هر جامعه ای فرد یا افراد اگر از ولایت خدا بیرون بروند حتما به ولایت طاغوت تن خواهند داد. بدین سبب می توان «جاهلیت» را به «جاهلیت در عصر حاضر که انسان را محور قانون گذاری می داند، تعمیم داد. همین طور در اوایل سوره بقره، که خاصیت های کافران و منافقان بیان می شود، مانند اینکه در عین افساد، ادّعای اصلاح دارند: «وقتی به آنان گفته شود که در زمین فساد نکنید، می گویند: ما مصلحانیم» یا «هنگامی که با افراد با ایمان روبرو می شوند می گویند: ما ایمان آورده ایم ولی وقتی با شیطان های خود خلوت می کنند، می گویند: ما با شماییم. فقط مسخره می کنیم». این آیات؛ هر چند در وضعیت خاص و ویژه ای نازل شده، ولی اگر در هر عصر و زمانی، افراد یا گروه هایی این خاصیت ها را داشته باشند، از باب «جری و تطبیق» می توان آنان را مصادیقی برای این آیات دانست.
آیت الله طالقانی یکی از اشکالات برخی گروههای تفسیری را ناکام گذاشتن آیات از نقش هدایتی در حیات اجتماعی و سیاسی و جلب التفات مسلمانان به وظایف روز می داند
دومین از مبادی تفسیر سیاسی ایشان در عرصه ضرورت تفسیر سیاسی است؛ که همچون آنها ادای تکلیف سیاسی مخاطبان امروزین قرآن است. با این توضیح که قرآن انسان را به انجام قوانین و الزامات الهی فرا می خواند، و از سویی بخش مهمی از این احکام و حقوق متعلق به عرصه اجتماعی و سیاسی است. از این منظر کشف تکالیف و حقوق اجتماعی و سیاسی از قرآن و عمل به مطالبات خداوند و رسول (ص) از مهم ترین رسالت های مخاطبان آنست تا با اطاعت از مطالبات الهی، لوازم سعادت و تکامل را فراهم آورند. این انتظار زمانی برآورده می شود که بتوان از نظر نیازها و انتظارت سیاسی به قرآن نگریست و به پرسش های بشر در حوزه مدیریت حیات سیاسی پاسخ داد؛ و این نیز بدون شرح و توضیح و تفسیر قرآن میسور نیست و برای اهتدای جامعه، چاره ای جز تبیین مفاهیم و تفسیر معانی در این پس از حیات مخاطبان نمی ماند. مراجعه به تاریخ تفسیر نیز نشان داده است صحابه و مفسران به تفسیر آیات در عرصه مسائل سیاسی همچون خلافت و ولایت، مصداق ولی الهی، مشروعیت حاکم به نصب الهی، مسئله بغی، اعتراض و انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر و نصیحت ائمه مسلمین و…، در جهت ادای تکالیف و دستیابی به حقوق مخاطبان عنایت داشته اند.
آیت الله طالقانی یکی از اشکالات برخی گروههای تفسیری را نبود همین نگاه و ناکام گذاشتن آیات از نقش هدایتی در حیات اجتماعی و سیاسی و جلب التفات مسلمانان به وظایف روز می داند و می فرماید «بنگرید چگونه آیات را از وضوح و هدایت عموم و انطباق با وظایف روز خارج کرده اند، بطورمثال تاویلات ملاعبدالرزاق کاشانی که در تفسیر آیه «اذهب الی فرعون انه طغی» فرمان به موسی برای پیشگیری از طغیان طاغی زمان است، و سنت پیغمبر بزرگی را درباره ی نجات امتی از طغیان، و راه روشن آنرا می نمایاند، این مفسر عارف می گوید مقصود این است که موسی عقل به سراغ فرعون نفس برود». به علت همین لزوم، صحابه و مسلمانان به رغم هزینه های اجتماعی و امنیتی و جانی از طرف حاکمیت جور، بر این کار اصرار داشتند تا حاکمان و شهروندان محدوده حقوق و تکالیف شان را بدانند.
ضرورت دیگر از نظر آیت الله طالقانی لزوم دسترسی به قوانین مدیریت حیات سیاسی است. می دانیم که مهندسی تدبیر حیات سیاسی برمبنای اسلامی و قرآنی، زمانی ممکنست که طراحان و تدبیرگران به تشریعات قرآنی در این عرصه دسترسی داشته باشند تا زیرساخت های قرآنی توانمندی برای بناهای سیاسی عرضه کنند و این دسترسی با تفسیر مبتنی بر منظومه ای معتبر از مبانی، اصول و قواعد محقق می شود. برای نمونه «غایت حکومت» از این زیرساخت ها و الگوهای بناهای سیاسی است. تفسیر سیاسی توضیح می دهد «حکومت قرآنی چون هدفش فراهم آمدن مقدمات سیر الی الله و قرب به خدا و تکامل روحی و معنوی است، غایتش با انگیزه و غایات حکومت های مادی متفاوت می باشد و روح معنویت و ارزش های اخلاقی در چنین حکومتی باید بر همه چیز سایه بیافکند و انگیزه ها فراتر از انگیزه های مادی باشد؛ برای اینکه هدف نهایی از تشکیل حکومت، بهتر زیستن، فراهم آمدن مقدمات برای سیر الی الله و قرب به خدا و تکامل روحی و معنوی است و این انگیزه ها نمی تواند با انگیزه های مردم و کارگزاران در حکومت مادی یکسان باشد».
همین طور با قطع پیوند بین زندگی جمعی بشر با حیات اخروی دیگر جایی برای تامین مصالح اخروی و حفظ دین به عنوان قسمتی از اهداف سیاست و حکومت باقی نمی ماند؛ در حالیکه چنین اهدافی را در حاکمیت و سیاست مبتنی بر حیات اخروی می توان مشاهده کرد. آیت الله طالقانی جامعه مطلوب قرآنی را دارای این شاخصه ها می شناساند: شناخت سنت های الهی و مشروط بودن زندگی سعادتمند به حرکت جامعه طبق قوانین الهی؛ توحیدی شدن جامعه سیاسی؛ ترسیم مولفه هایی برای جامعه توحیدی؛ ضرورت انقلاب فکری در جامعه به عنوان مقدمه اصلاحات اجتماعی و سیاسی؛ مسئله تقوای اجتماعی علاوه بر تقوای فردی؛ سنت الهی بودن ِپیروزی اصلاحگران واقعی در همه عرصه های حیات. این شاخص ها قسمتی از الگوی لازم برای طراحی بناهای سیاسی را در اختیار قرار می دهند.
*از تفسیر آیت الله طالقانی در حوزه مبانی مشترک تفسیر با رویکرد سیاسی بیان بفرمائید:
در این مورد هم می توانم به نمونه هایی از پرتوی از قرآن اشاره نمود. نخست جاودانگی بُعد سیاسی قرآن و تولید فرازمانی تفسیر سیاسی است. جاودانگی یاد شده مربوط به بعد خاصی از معارف قرآن نیست. در نتیجه آموزه ها و معارف سیاسی قرآن (بخشی از آموزه های قرآن) نیز جاودانه است و همان گونه که دانش تفسیر ابدی است، دانش تفسیر سیاسی نیز ابدی است. بدین سان همانطور که به علت جاودانگی قرآن، تولید دانش های مربوط به همه قلمروهای معارف، بوسیله تفسیر آیات صورت می گیرد، تفسیر سیاسی نیز به تولید دانش سیاسی در هر زمان خواهد انجامید و مفسر در هر عصری به تولید گزاره های لازم برای دانش سیاست قرآنی خواهد پرداخت، با همین دیدگاه آیت الله طالقانی معتقد می باشد قرآن فرازمانی است و اگر تفسیر معانی همه آیات و اشارات و لطائف قرآن را، مردمِ محدود به زمان و عصری، دریابند و از رموز نهایی آن پرده بردارند «تفسیر کنند»، نباید قرآن کتاب ابدی و برای همه قرون و همه مردم باشد. آیت الله طالقانی در تفسیر آیه ۲۵۷ بقره به تقابل ولایت طاغوت با ولایت الهی اشاره و توضیح می دهد که در هر جامعه ای فرد یا افراد اگر از ولایت خدا بیرون بروند حتما به ولایت طاغوت تن خواهند داد و با عنایت به وضعیت جوامع معاصر خود که بیشتر کشورهای اسلامی به دو دسته تقسیم شده اند؛ گروه حاکمان که طاغی و مستبدند و گروه اطاعت پذیر که زیر سلطه اند. وی این نوع پدیده را به دور از فرهنگ اسلامی می داند و معتقد می باشد پدیده مذکور سبب می شود گروهی مجبور به پذیرش تحقیر، بت پرستی، و شخصیت پرستی شوند. بدین سان مفسر می کوشد با تفسیر سیاسی به تولید گزاره هایی جدید و پاسخ های قرآنی به مسائل سیاست بیاید.
مبنای مشترک دیگر تولید نظام سیاسی جهانی از قرآن است. مفسر قرآن با برمبنای جهانی بودن، آنرا تفسیر می کند و متوجه است که هر یک از آموزه ها و تشریعات قرآنی، به منطق جهانی قرآن مستظهر هستند و قوانین آن هر چند در بستر مکانی خاصی نازل شده باشند و در ظاهر متعلق به گروه و منطقه خاصی باشند، به مقتضای جهانی بودن، برخاسته از منطق جهانی بودن قرآن هستند و مفسر باید با لحاظ این ویژگی، به فهم و تفسیر بپردازد. او باید ابتدا به سطح جهانی معارف قرآن برسد و در مرحله دوم، شرایط مکانی و جغرافیایی مخاطبان عصر خودرا با آن منطق فراگیر تطبیق بدهد.
مفسر با این توجه، می فهمد که سفارش های قرآن برای انواع ابعاد حیات مخاطبانش، در هندسه نظامی جهانی ارائه شده است؛ نظامی که در همه محل ها پاسخگوی بشر است و البته برمبنای مبنای سابق (جامعیت) ابعاد مختلفی چون فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نیز سیاسی دارد. مفسر سیاسی در حقیقت این مبنا را پذیرفته و پس در هر مکان و موقعیتی، به تفسیر قرآن می پردازد و می کوشد نظام سیاسی جهانی مذکور را از قرآن کشف نماید و هماهنگ با شرایط مکانی خود، کار تفسیری اش را در راه تولید نظامی متناسب با مکان و اقلیم مخاطبانش قرار دهد که قسمتی از نظام سیاسی جهانی قرآنی است. آیت الله طالقانی با پذیرش این مبنا، در عمل نیز به تفسیر پرداخته اند.
*مثال می زنید؟
برای مثال از مهم ترین مبانی مرحوم طالقانی این است که «هدایت قرآن عمومی و وسیع» است و شرط این هدایت عمومی را این می داند که مسلمانان خودرا از محکومیت اندیشه ها و ظواهر تمدن بی پایه زمان برهانند. او توضیح می دهد قرآن چون کتاب هدایت عموم است همه می توانند در پرتو هدایتش قرار گیرند. آیاتش در قرون متوالی و میان ملل مختلف و در فواصل شب و روز تلاوت می شود، برای همین است که عموم را از محدودیت محیط و زمان برهاند. وی توضیح می دهد اگر تفسیر معانی همه آیات و اشارات و لطائف قرآن را مردم محدود به زمان و عصری دریابند و از رموز نهایی آن پرده بردارند (تفسیر کنند) نباید قرآن کتاب ابدی و برای همه قرون و همه مردم باشد.
مبنای سوم انسجام و پیوستگی قرآن و توجه به ارتباط بعد سیاسی با دیگر عرصه ها در تفسیر است. انسجام و پیوستگی قرآن، آیات و سوره ها، از مهم ترین مبانی تفاسیر اجتماعی و سیاسی معاصر است. مفسران زیادی با گرایش اجتماعی و سیاسی انسجام مذکور را پذیرفته اند. به اعتقاد آیت الله طالقانی آیات و سوره های قرآن تناسب دارند و براین اساس در تفسیر بیشتر سوره ها اهداف هر سوره را معین می کند.
با پذیرش مبنای انسجام قرآن در همه حوزه های معارف آن، تفسیر و فهم قرآن متناسب با چنین ظرفیتی نیز دارای نظام جامع خواهد بود؛ بگونه ای که تفسیر هر پس از قرآن، متناسب با جایگاه تفسیر آن بخش، در هندسه جامع و ارتباط آن با ابعاد دیگر، خواهد بود و مفسر در عملیات تفسیری، این انسجام را مورد توجه قرار خواهد داد. به همین جهت کشف هماهنگی و پیوستاری مجموعه عرصه های موجود در قرآن، یکی از مسائل مورد تاکید مفسران است مفسران با گرایش اجتماعی، سیاسی که مبنای مذکور را مورد توجه قرار داده اند تفاسیری متفاوت و دقیق تر عرضه کرده اند،
آیت الله طالقانی در پرتوی از قرآن با این مبنا، از ارتباط آیات مختلف یک و چند سوره به برداشتهای سیاسی منتقل می شود. در تفسیر آیه ۲۴۳ بقره می نویسد «این آیه به قرینه و سیاق آیاتی که به آن پیوسته است، گویا حکمت اصلی و کلی و انگیزه هجرت و جهاد را برای تجدید حیات می نمایاند و گویا داستان نهضت و حرکت بنی اسرائیل و بیرون رفتن آنها از دیارشان که در آیات گوناگون آمده، بیان نمونه محقق و مفصلی از این آیه است».
مفسر با این مبنا، به مجموعه ای از آموزه ها نیز دست خواهد یافت که او را در ارائه نقشه قرآنی برای پاسخ به مسائل سیاسی توانمند خواهد ساخت و روشی در تولید علم سیاست اسلامی اتخاذ خواهد شد که مبتنی بر این اصل و مراجعه و استنباط از مجموعه آیات قرآن سامان بیاید.
*در حوزه اصول تفسیر سیاسی آیت الله طالقانی بفرمائید:
از جمله آنها لزوم استفاده از منابع معتبر تفسیری است. منابع تفسیری در فهم متن موثرند و اطلاعاتی را که با مفاد آیات تناسب و همخوانی دارند، در اختیار مفسر سیاسی قرار می دهند و معانی آیات و مفاد واژگان به کار رفته در آنرا روشن می کنند. همچون آنها عقل است برخی علوم تجربی، منابع تاریخی و جغرافیایی، نیز در شمار علوم مورد نیاز مفسر برای فهم قرآن مطرح کرده اند. طالقانی، به این نوع تفسیر توجه داشته اند. دوم لزوم کاربرد مبانی، اصول و مسائل دانش سیاسی است؛ نگاهی به تفاسیر دارای گرایش های اجتماعی و سیاسی نشان از آگاهی مفسران از برخی مباحث دانش های سیاسی دارد و این که آنان با همین پشتوانه می کوشند مفاهیم سیاسی از قرآن را بیش از قبل کشف و تبیین کنند. برای نمونه آیت الله طالقانی مفاهیم در رابطه با مکاتب مارکسیسم و لیبرالیسم را نقد کرده است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب